Kierunki rozwoju edukacji outdoorowej w Polsce i Finlandii

Czym jest edukacja outdoorowa?

Edukacja outdoorowa, wbrew powszechnym opiniom, nie jest ani zwyczajnym wyjściem na dwór z dziećmi, ani wycieczką terenową bez jasno określonych celów i konsekwencji edukacyjnych. Jest to starannie zaplanowany proces edukacyjny, który odbywa się w środowisku naturalnym, poza murami ośrodka edukacyjnego, zakończony refleksją indywidualną i grupową.

W Polsce dla określenia edukacja outdoorowa (ang. outdoor education) można znaleźć różne terminy pokrewne.. Należy pamiętać, że język ewoluuje, a różne regiony lub konteksty edukacyjne mogą używać odmiennej terminologii. Pojęcia o podobnym znaczeniu to:  edukacja na świeżym powietrzu,  edukacja w terenie/terenowa, edukacja w plenerze/plenerowa, pedagogika przeżyć, edukacja przyrodnicza na świeżym powietrzu, edukacja ekologiczna, edukacja przygodowa.
Używając tych terminów, należy wziąć pod uwagę specyficzny kontekst i odbiorców. Niektóre z nich mogą być częściej używane w edukacji formalnej,  inne są stosowane w placówkach edukacji na świeżym powietrzu i edukacji ekologicznej. Ponadto niuanse i preferencje językowe mogą się różnić, dlatego zawsze dobrze jest skonsultować się z nauczyciel(k)ami lub specjalist(k)ami w danej dziedzinie, aby uzyskać najdokładniejszą i dostosowaną do kontekstu terminologię.

Edukacja outdoorowa to podejście do nauki oparte na doświadczeniu (experiential learning), które odbywa się na świeżym powietrzu. Obejmuje ona różne działania i doświadczenia, mające dodatkowo na celu poprawę umiejętności osobistych, społecznych i środowiskowych. Celem edukacji outdoorowej jest zapewnienie uczniom i uczennicom praktycznych doświadczeń w środowisku naturalnym (np. utrwalanie wiedzy zdobytej w klasie poprzez doświadczenia w terenie), wspieranie kontaktu z naturą, promowanie pracy zespołowej i umiejętności komunikacyjnych oraz zachęcanie do rozwoju osobistego i rozwoju relacji w grupie.

Według modelu Gilbertsona, edukacja outdoorowa składa się z trzech podstawowych elementów: rozwoju interpersonalnego lub umiejętności edukacyjnych, rozwoju sprawności fizycznej oraz relacji ekologicznych/przyrodniczych (Gilbertson, Bates, Mc Laughlin & Ewert, 2006). W tej formie edukacji, nacisk kładziony jest na tematykę uczenia się (w szkole są to tematy nawiązujące do podstawy programowej), miejsce uczenia się (lokalne, autentyczne i istotne dla osiągnięcia efektu edukacyjnego) oraz na relacje dotyczące ludzi i zasobów naturalnych. Ważnym elementem edukacji outdoroowej jest uczenie się poprzez refleksję nad wykonywaniem  zadań lub wyzwań grupowych.

W historii rozwoju edukacji outdoorowej identyfikuje się dwie gałęzie outdoor education: edukację ekologiczną/przyrodniczą (environmental education) i edukację przygodową (adventure education). Prawdziwie funkcjonalny sposób planowania outdoor education zawiera aspekty obu podejść (Miles&Priest, 1990).

W ostatniej dekadzie wiele krajów, w tym kraje skandynawskie, zaczęły podkreślać  rolę nauczyciela/nauczycielki jako  instruktora – facylitatora uczenia się podczas projektowania programu outdoor education (OE). W OE bardzo ważne jest, aby przeprowadzić uczniów i uczennice przez rzeczywiste problemy życiowe i zapewnić autentyczne środowisko uczenia się, które przygotowuje ich do życia w szkole, a także poza nią. Jest to szczególnie ważne w tych „nowoczesnych czasach”, kiedy społeczeństwo konsumpcyjne przechodzi z poziomu społecznego kolektywizmu na poziom indywidualizmu i zapomina o takich niezbędnych kompetencjach, jak praca w grupie, komunikowanie się, kreatywne myślenie.

Outdoor education w Finlandii

W fińskim programie nauczania kładzie się szczególny nacisk na zrównoważony sposób życia i środowisko uczenia się poza tradycyjną klasą. W fińskim nauczaniu outdoorowym również łączą się dwie tradycje – przygodowa i ekologiczna, które jednakowo podkreślają wagę nauczania przez doświadczanie (experiential learning) i rozwój relacji z przyrodą.
Pierwsza gałąź –  edukacja przygodowa –  oparta jest na naukach humanistycznych, takich jak: pedagogika, psychologia społeczna, psychologia, socjologia. Jej celem jest wzmocnienie uczestnictwa, rozwoju osobistego, sprawczości, umiejętności społecznych i poczucia wspólnoty.
Druga gałąź to edukacja ekologiczna, oparta na naukach przyrodniczych, takich jak: biologia, geografia, chemia, fizyka. Jej celem jest zwiększenie świadomości ekologicznej, procesów zachodzących w otoczeniu, mających wpływ na zmiany klimatu, różnorodność biologiczną, itp.

W Finlandii edukacja outdoorowa rozwija się coraz prężniej, głównie dzięki wsparciu dziewięciu centrów edukacji outdoorowej, tzw. Fińskich Centrów Młodzieżowych (Finnish Youth Centres), należących do Krajowej Sieci Edukacji Przygodowej. Są one nadzorowane i dotowane przez Ministerstwo Edukacji i Kultury. Oferują przez cały rok różne kursy i szkolenia (w tym dla  kadry nauczycielskiej), obsługę obozów szkolnych, przyrodniczych, hobbystycznych i rodzinnych, , a także innych wydarzeń dla młodzieży i osób pracujących z młodzieżą. Eksperci  pracujący w Centrach Młodzieżowych prowadzą również lekcje w terenie lub szkolenia na terenie planówek edukacyjnych w swoich regionach.
Centra Młodzieżowe prowadzą też szeroką współpracę międzynarodową: programy wymiany młodzieży, projekty z badaczami i partnerami międzynarodowymi, spotkania  grup młodzieżowych. . Wszystkie Centra położone są w pięknym otoczeniu, blisko natury, oferując wspaniałe możliwości zajęć edukacyjnych outdoorowych i przygodowych.
Pełnią też ogromną rolę w sieciowaniu fińskich partnerów, dbających o rozwój edukacji outdoorowej w fińskim systemie nauczania. Centra współpracują więc ściśle zarówno z Fińskim Stowarzyszeniem Szkół Przyrodniczych i Środowiskowych (działającym od ponad 30 lat), jak i gminami i ich szkołami. Dbają tym samym o to, by jeden, silny głos dotyczący wdrażania edukacji outdoorowej do fińskiego systemu edukacji, był słyszany w całym kraju.

Rozwój outdoor education w Polsce

W polskiej edukacji  Outdoor Education jest nadal innowacją.  Do tej pory metoda ta praktycznie nie istnieje lub nie jest wyeksponowana (określona) w programie nauczania szkół podstawowych i ponadpodtawowych. Dużo lepsza sytuacja jest natomiast w przedszkolach, gdzie podstawa programowa nie ogranicza – zdaniem edukatorów i edukatorek – możliwości edukacyjnych w terenie.  O nieobecności OE w kształceniu szkolnym w Polsce pisała m.in. prof. R. Michalak i T. Parczewska w książce (Nie) obecność outdoor education w kształceniu szkolnym (2019).

Celem fundacji Finnway Polska oraz wszystkich partnerów, którzy z nami współpracują jest wpieranie wdrażania tej formy edukacyjnej do polskiego programu nauczania na każdym etapie edukacyjnym. Zadaniem projektu Fundacji Finnway Polska, realizowanego w latach 2020-2022, noszącego nazwę ”Outdoor education po polsku”, było stworzenie, przetestowanie i  udostępnienie zestawu narzędzi do realizacji edukacji outdoorowej. W ten sposób powstał ”Przewodnik Outdoor Education Po Polsku. Wprowadzanie edukacji outdoorowej do programu nauczania – przedszkoli, szkół podstawowych i ponadponstawowych” oraz 20 przykładowych outdoorowych scenariuszy edukacyjnych, które zostały przetestowane na różnych grupach wiekowych. Schemat scenariuszy obejmuje informacje dotyczące bezpieczeństwa, wprowadzenie do zadań na lekcji w terenie, zadania indywidualne i grupowe, podsumowanie-refleksję. Zestaw narzędzi był konsultowany z polskimi i fińskimi ekspertami edukacji outdoorowej i jest dostępny na stronie www.outdooreducation.pl
Dzięki tym narzędziom dobrze skonstruowana i zaplanowana nauka na świeżym powietrzu może rozwijać umiejętności dociekania, krytycznego myślenia i refleksje niezbędne, aby dzieci i młodzież zapoznawały się ze społecznymi, ekonomicznymi i środowiskowymi wyzwaniami życia w XXI wieku.

Inspiracją do stworzenia przeze mnie modelu wdrażania outdoor education do programu nauczania polskich szkół i przedszkoli były szkockie i fińskie rozwiązania, tzw. strategie małych kroków. Motywacją do działania był i jest fakt, że jestem mamą trójki dzieci, doświadczających na co dzień wyzwań polskiego systemu edukacji, ograniczonej murami szkoły.

Głęboko wierzę, że rozpoczęcie procesu wdrażania outdoor education, metodą małych kroków, przyczyni się do osiągania lepszych wyników w nauce (poprzez lepsze przyswojenie wiedzy i zależności interdyscyplinarnych) oraz do poprawienia samopoczucia naszych dzieci, poprzez rozwijanie kompetencji przekrojowych, życiowych, takich jak praca w grupie, komunikatywność, kreatywność, zdolność rozwiązywania problemów.

Sieciowanie ekspertów i zrewolucjonizowanie polkich szkół i przedszkoli w podejściu do zajęć edukacyji outdoorowej

Na etapie upowszechniania projektu, w roku 2023 okazało się, że temat outdoor education jest podejmowany przez wiele instytucji edukacyjnych w Polsce, przez ośrodki ODN (Ośrodki Doskonalenia Nauczycieli) oraz NGO – podmioty związane z edukacją nieformalną. Dzięki temu, że nasi partnerzy – Sense Consulting i Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (FISE) – wspierali nas w upowszechnianiu informacji o projekcie, wcześniej wspomniane podmioty zaczęły się z nami kontaktować i nawiązywać współpracę.

W maju 2023 roku, w naszej bazie edukacji outdoorowej FinlandiaSPOT k. Poznania odbyły się pierwsze warsztaty i lekcje pokazowe dla nauczycielek/li, dyrektorek/ów i entuzjastek/tów edukacji outdoorowej z całej Polski. W szkoleniu wzięło udział kilkadzięsiąt osób, a wśród nich kilka znanych i cenionych polskich ekspertek ds. outdoor education jak dr. Agnieszka Leśny z fundacji Pracownia Nauki i Przygody, dr Natalia Jędrzejczak ze Stowarzyszenia Kasztelania Ostrowska czy dr. Agnieszka Koszałka-Silska z Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu (specjalność edukacja przygodowa na kierunku wf).

W szkoleniu brały też udział przedstawicielki Mazowieckiego Samorządowego Centrum Doskonalenia Nauczycieli, co zaowocowało wspólnym zorganizowaniem konferencji poświęconej Outdoor Education, która odbyła się 22 listopada 2023 r. w Warszawie i zgromadziła ponad 130 nauczycielek/li, dyrektorek/rów i ambasadorek/rów outdoor education w Polsce. Już w czerwcu MSCDN opublikował numer kwartalnika ”Meritum” dla nauczycieli w całości poświęcony tematowi outdoor education.

W sierpniu 2023 r. nasza fundacja współorganizowała wyjazd edukacyjny dla 30 polskich entuzjastek i entuzjastów outdoor education. Efekty edukacyjne wyjazdu przeszły oczekiwania uczestników. Podpisaliśmy jako Fundacja Finnway Polska porozumienie z 2 ośrodkami edukacji outdoorowej w Finlandii północnej, w których planujemy cyklicznie szkolić nauczycielki/li i ekspertki/ów OE z Polski (typu staff training) oraz równolegle planujemy wspierać organizację obozów i zielonych szkół dla klas wraz kadrą nauczycielską (learning by doing).

W październiku 2023 r., na terenie powiatu poznańskiego i Poznania, rozpoczęliśmy cykl warsztatów outdoorowych dla dyrekcji i nauczycieli szkół podstawowych i przedszkoli.
Informacja zwrotna od osób biorących udział w szkoleniach udowadnia nam, że potencjał metod stosowanych w edukacji outdoorowej jest dostrzegany przez ekspertów ze wszystkich obszarów edukacyjnych. Mamy też już pierwsze małe sukcesy poprojektowe i poszkoleniowe, takie jak:

• Zespół Szkół Budownictwa nr 1 w Poznaniu: utworzenie kierunku architektura & design z elementami nauczania outdoorowego.
• SP Wierzonka: zaprojektowanie terenu wokół szkoły do realizacji lekcji w terenie, przy czynnym udziale dzieci w planowaniu i realizowaniu zadań oraz wprowadzenie na stałe outdoorowych piątków
• SP 64 w Poznaniu: wprowadzenie projektów listopad-maj „Trzymaj formę” z naciskiem na outdoor education na lekcji WF oraz aktywności na świeżym powietrzu na lekcjach wychowawczych
• AWF w Poznaniu: na utworzenej specjalności edukacja przygodowa na kierunku wf, zaplanowano współpracę z lokalnymi bazami edukacji outdoorowej.

Jesteśmy głęboko przekonani o tym, że dzięki sieciowaniu na poziomie krajowym i międzynarodowym oraz wspólnemu lobbowaniu tematu wdrażania outdoor education do polskiego systemu edukacji formalnej, mamy realne szanse na zrewolucjonizowanie polskich szkół i przedszkoli w podejściu do zajęć edukacyjnych w plenerze, pozostających ściśle powiązanych z podstawą programową.

Uruchamiamy stronę www.outdooreducation.pl, którą zamierzamy sukcesywnie rozwijać. Będziemy na niej zamieszczać scenariusze lekcji, ciekawe materiały i artykuły. Chcemy, aby stała się miejscem wymiany wiedzy i inspiracji dla wszystkich, którzy chcą rozwijać edukację outdoorową w polskich szkołach i nie tylko. Można tam będzie dodawać swoje scenariusze lekcji, propozycje ćwiczeń czy pomysły. Zapraszamy do tego, byście razem z nami budowali i budowały tę społeczność.