Wstecz Innowacje w samorządowej polityce senioralnej

Współczesne zmiany demograficzne stawiają przed lokalnymi społecznościami zupełnie nowe wyzwania. Coraz więcej osób w wieku senioralnym wymaga nie tylko opieki, ale też przestrzeni do rozwoju, aktywności i integracji społecznej. Dotychczasowe rozwiązania, choć skuteczne w przeszłości, coraz częściej okazują się niewystarczające. Dlatego coraz więcej samorządów sięga po innowacyjne narzędzia i modele działania – zarówno organizacyjne, jak i programowe. Jednym z przykładów takiego podejścia jest przekształcanie ośrodków pomocy społecznej w centra usług społecznych, co umożliwiły ostatnie zmiany w ustawie o pomocy społecznej. Choć czasem takie przekształcenia są traktowane jako proste rozwiązania mające na celu budowanie pozytywnego wizerunku pomocy społecznej, to jednocześnie coraz częściej stają się punktem wyjścia do głębokich reform – zmieniających sposób myślenia pracowników socjalnych, urzędników i samych mieszkańców.

W szczególności to duże miasta są liderami zmian. Dzięki większym budżetom i lepszemu dostępowi do partnerów społecznych mogą pozwolić sobie na testowanie innowacyjnych rozwiązań społecznych, a nie tylko na tradycyjny rozwój infrastruktury,  taki jak budowa drogi czy remont placu. Przyjrzyjmy się zatem kilku przykładom nowatorskich działań z zakresu polityki senioralnej, które pokazują, jak w praktyce można odpowiadać na wyzwania starzejącego się społeczeństwa.

Rosnące wyzwania demograficzne – dane, które skłaniają do działania

Zmiany demograficzne w Polsce są faktem. Świadczy o tym choćby powołanie w 2023 roku pierwszego w historii kraju ministra ds. polityki senioralnej. Jednak wiele samorządów, szczególnie dużych miast, już wcześniej dostrzegło skalę zjawiska. Przykładowo w Warszawie – według danych GUS z 2020 roku – mieszkało 489 tys. osób powyżej 60. roku życia, co stanowiło aż 27% mieszkańców. Prognozy GUS na 2030 rok zakładają dalszy wzrost liczby seniorów do 490 tys., choć wzrost ten będzie wolniejszy niż w latach poprzednich. Co ważne, dynamicznie rośnie liczba osób w wieku sędziwym – powyżej 80 lat. Ich liczba wzrośnie ze 107 tys. w 2020 r. do 127 tys. w 2030 r. Inne duże miasta mają bardzo podobne statystyki, a najszybciej starzeją się Łódź, Częstochowa, Bytom, a proces ten jest silnie skorelowany z wyludnianiem się tych miejscowości.

Dane te mobilizują samorządy do tworzenia długofalowych strategii oraz wdrażania innowacyjnych rozwiązań wspierających seniorów. Dwa wyróżniające się przykłady takich działań to nowe jednostki powołane w Poznaniu i Warszawie.

Poznań – pionier we wdrażaniu innowacji z zakresu polityki senioralnej

Jednym z pierwszych i bardzo kompleksowych przykładów nowatorskiego podejścia do polityki senioralnej w Polsce jest Centrum Inicjatyw Senioralnych (CIS) w Poznaniu. Powstało w 2009 roku z inicjatywy Miejskiej Rady Seniorów, jako odpowiedź na potrzebę systemowego wsparcia osób 60+.

CIS nie tylko wspiera seniorów w zakresie edukacji, kultury i zdrowia, ale też tworzy przestrzeń do ich integracji i samorealizacji. Jego działania obejmują zarówno stałe programy, jak i duże wydarzenia takie jak targi „VIVA SENIORZY!”, które  corocznie skupiają firmy i organizacje oferujące produkty i usługi dla seniorów, połączone z warsztatami, pokazami i wykładami. Kolejnymi działaniami wartymi uwagi jest festiwal „Senioralni. Poznań”, który łączący edukację, kulturę i rozrywkę, z wręczeniem certyfikatów dla „Miejsc Przyjaznych Seniorom” oraz festiwal Solidarności Międzypokoleniowej, w trakcie którego wspierana jest  współpraca pokoleń poprzez działania artystyczne i edukacyjne. Ponadto inicjatywy takie jak kampania „Seniorze, masz wybór!”, czy projekt „Poznańskie Pudełko Życia” pokazują, że CIS skutecznie łączy elementy bezpieczeństwa, samodzielności i aktywności społecznej seniorów. Sukces CIS stał się inspiracją dla innych miast, w tym Warszawy.

Warszawa – modelowe Centrum Aktywności Międzypokoleniowej

W stolicy impulsem do działania stały się pracę nad programem „Warszawa Przyjazna Seniorom 2012–2020” oraz udział w europejskim projekcie „Innowacje na rzecz Aktywnego Starzenia się”. Na podstawie wypracowanych rezultatów i procesów projektowania Rada Miasta uchwaliła ustawę powołującą  Centrum Aktywności Międzypokoleniowe „Nowolipie” CAM, które zostało otwarte w 2018 roku po gruntownej modernizacji dawnego ośrodka senioralnego. Zastosowano metodę service design, włączając przyszłych użytkowników w proces projektowania usług. Efektem była uniwersalnie zaprojektowana przestrzeń – od sal warsztatowych, przez klubokawiarnię, po miejsca dla organizacji społecznych. CAM z biegiem lat przekształciło się w ogólnomiejską sieć miejsc dla osób starszych – ze swoimi lokalizacjami takimi jak klubokawiarnia międzypokoleniowa CAM NASZA na Pradze Północ, Dom Powstańców Warszawskich, oraz nowymi filiami na Białołęce, Ochocie i budowaną w Wawrze. Placówki te odpowiadają na zmieniające się potrzeby nie tylko seniorek i seniorów, ale całych społeczności lokalnych.

Wolontariat senioralny – nowa forma obywatelskiego zaangażowania

Szczególnie inspirującym elementem działalności CAM jest rozwijanie wolontariatu osób starszych. Wolontariat nie tylko pozwala seniorom na aktywność i integrację, ale też przyczynia się do budowania solidarności międzypokoleniowej. CAM prowadzi Punkt Wolontariatu Senioralnego, gdzie ogłoszenia są weryfikowane przez samych wolontariuszy-seniorów. Promowany jest wolontariat kompetencyjny – seniorzy i seniorki prowadzą zajęcia z jogi, języków, rękodzieła czy treningi funkcji poznawczych. W 2024 roku w działania CAM było zaangażowanych było  ponad 300 wolontariuszy, z czego aż 80 z nich było powyżej 60 roku życia. Ten przykład pokazuje, jak ogromny potencjał społeczny drzemie w starszych mieszkankach i mieszkańcach miasta.

Międzypokoleniowe mosty – integracja jako strategia rozwoju społecznego

CAM stawia również na tworzenie przestrzeni dialogu i współpracy międzypokoleniowej. Organizowane są wspólne warsztaty artystyczne, panele dyskusyjne łączące rady młodzieżowe i senioralne, potańcówki oraz wydarzenia integracyjne. Wydarzeniem flagowym jest Warszawski Tydzień Międzypokoleniowy, organizowany corocznie w okolicach 29 kwietnia – Dnia Solidarności Międzypokoleniowej. W jego ramach odbywa się ponad 100 wydarzeń w całym mieście.

Jednak to autorski program CAM  „Edukacja d(o) starości” zasługuje na szczególną uwagę. W ramach tego programu szkoły, szczególnie ponadpodstawowe, oraz warszawskie instytucje publiczne mogą zgłaszać chęć szkolenia przez CAM lub skorzystać z materiałów dostępnych na stronie internetowej. W trakcie takich lekcji młodzież, korzystając z symulatorów starzenia, może doświadczyć ograniczeń, z jakimi mierzą się osoby starsze. Celem tego programu jest budowanie empatii, zrozumienia i przełamywanie stereotypów dotyczących wieku. Edukacja d(o) starości ma na celu uwrażliwienie dzieci i młodzieży, a także osób pracujących w miejskich instytucjach na potrzeby osób starszych, pogłębienie dialogu międzypokoleniowego oraz przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek. Zajęcia prowadzone są aktywnymi metodami w formie warsztatowej. Uczestnicy zajęć poznają psychiczne i fizyczne zmiany, jakie zachodzą w procesie starzenia się. Założenie specjalnego symulatora starości umożliwia poznanie ograniczeń, z jakimi zmagają się osoby starsze w codziennym życiu. Poprzez wykonanie prostych czynności, osoba ubrana w symulator będzie mogła poczuć fizyczne aspekty charakterystyczne dla procesu starzenia się.

Nowowprowadzonym przez CAM ciekawym narzędziem do edukacji d(o) starości są także filmy VR pokazujące sześć opowieści osób starszych, których widz może wysłuchać, dzięki tej technologii, będąc w ich własnych mieszkaniach. Stosowane przez CAM narzędzia mają jednak przede wszystkim służyć dialogowi z młodszym pokoleniem i być ciekawą formą, która pomoże zrozumieć procesy starzenia się. Edukacja na temat starzenia się, rozpoczęta na wczesnym etapie życia, może znacząco wpłynąć na sposób, w jaki ludzie radzą sobie ze zmianami zachodzącymi w późniejszych latach. Takie przygotowanie sprzyja lepszej adaptacji do wyzwań wieku dojrzałego i może zapobiegać wielu problemom typowym dla tego okresu. Świadomość znaczenia relacji międzyludzkich, umiejętności korzystania z nowych technologii oraz potrzeby uczenia się przez całe życie to fundamenty, które pomagają zachować aktywność i dobre samopoczucie w starszym wieku.

Seniorzy na rynku pracy – aktywność zawodowa na własnych zasadach

Rosnąca grupa seniorów nie chce ograniczać się wyłącznie do roli odbiorców wsparcia społecznego – coraz częściej pragnie aktywnie uczestniczyć w rynku pracy. Powodem są nie tylko niskie emerytury (średnio 54% ostatniego wynagrodzenia, a w przyszłości nawet poniżej 40%), lecz także potrzeba bycia użytecznym i potrzebnym. Na te oczekiwania odpowiedziało Senioralne Biuro Karier, uruchomione 15 stycznia 2020 roku przez Urząd Pracy m.st. Warszawy we współpracy z Centrum Aktywności Międzypokoleniowej (CAM). Oferta biura obejmuje zarówno stanowiska wysokokwalifikowane, jak i proste prace dorywcze. Seniorzy mogą korzystać z doradztwa zawodowego, szkoleń oraz pośrednictwa pracy – niezależnie od statusu rejestracji w urzędzie pracy. Biuro działa zgodnie z zasadami równości, oferując starszym osobom realne możliwości dalszego rozwoju zawodowego. Obecnie instytucja zmienia nazwę na Biuro Dojrzałej Aktywności Zawodowej i dostosowuje swoją działalność do zmian, jakie zaszły na rynku pracy od 1 czerwca br. Od tego dnia przedsiębiorcy mogą ubiegać się o dofinansowanie wynagrodzenia osoby zarejestrowanej jako poszukująca pracy. W przypadku zatrudnienia osoby w wieku emerytalnym dofinansowanie może wynieść maksymalnie 50% minimalnego wynagrodzenia co drugi miesiąc, przez okres do 24 miesięcy. Ta forma wsparcia może zachęcić pracodawców do zmiany podejścia wobec zatrudniania seniorek i seniorów, a także do tworzenia dla nich odpowiednio dostosowanych miejsc pracy. Warszawa, jako miasto o bardzo niskim poziomie bezrobocia (1,4%), aktywnie reaguje na zmiany demograficzne, wdrażając rozwiązania wspierające aktywizację zawodową osób starszych.

Innowacje społeczne jako odpowiedź na starzejące się społeczeństwo

Zarówno działania w Poznaniu, jak i w Warszawie pokazują, że polityka senioralna może  i powinna wykraczać poza utarte ramy pomocy społecznej. Nowoczesne podejście to inwestycja w aktywność, dialog międzypokoleniowy i godność życia w starszym wieku. Innowacyjne programy i projekty społeczne stają się nie luksusem, a koniecznością w dobie szybkich zmian demograficznych. Tworzenie przestrzeni do działania, wspierania, nauki i pracy dla osób starszych to wyraz dojrzałości społecznej i troski o przyszłość – nie tylko seniorów i seniorek, ale całych wspólnot lokalnych.

Zdjęcia: Freepik, Unsplash oraz baza innowacji społecznych.