W dzisiejszym świecie działalność człowieka opiera się głównie na trzech sektorach – biznesowym (prywatnym), publicznym (z ramienia państwa) oraz na społeczeństwie obywatelskim (oddolnych, niezależnych inicjatywach).
Historia pokazuje, że wcześniejsze doświadczenia z zakresu wspierania aktywności społecznej wyłącznie na jednym z tych sektorów, mają trudność skutecznie reagować na potrzeby różnych grup. Działania pomocowe oparte głównie na zasobach państwa, były bardzo ograniczone. Warunki polityczno-społeczne nie dawały społeczeństwu bezpiecznych przestrzeni do zawiązywania oddolnych inicjatyw, w tym do tworzenia innowacji społecznych.
Potem nastąpił przełom – od lat 80-90 ubiegłego wieku na pierwszy plan wychodził biznes, a tu pomoc kojarzona była głównie z działalnością filantropijną a nie współpracą. Pomoc dawniej oznaczała mechanizm brania i dawania. Istniał altruizm i akcyjność ale nie doprowadzało to do długofalowych, skutecznych działań zmieniających system. Nadal też nie stwarzało przestrzeni dla rozwoju innowacji społecznych.
Co się zmieniło? Społeczeństwo obywatelskie i oddolne inicjatywy miały szansę wreszcie być bliżej ludzi, zauważać trudności i wyzwania społeczności, stając twarzą w twarz z potrzebującym. Wiele z nich powstawało jako alternatywa dla tego co systemowe a niewystarczające oraz dla tego, co oferował sektor prywatny. Zrzeszali się ludzie, których dotykały podobne wyzwania i doświadczenia. Zauważano, że potrzeby ludzi są inne niż oferował systemowy katalog wsparcia. Sygnalizowano, że działania należy realizować cyklicznie i świadomie, aby zwiększyć szanse sukcesu i wzmocnić dotychczasowe działania.
Innowacje społeczne
To taki obszar działania społecznego, który może służyć poprawie jakości życia danej grupie lub obszarowi społecznemu. Nie są to wyłącznie unikalne rozwiązania, lecz także takie, które sprawdziły się w określonym miejscu i mogą zostać wdrażane na innym obszarze. Innowacje społeczne mogą służyć rozwiązywaniu określonych problemów społecznych i być inspiracją do działań w taki sposób aby doprowadzić do trwałych zmian w społeczności. Ich wartością są powstałe relacje i współpraca a efektem zaspokojenie potrzeb społecznych.
Zmiany i innowacje społeczne to rozwój
Inicjatywy umożliwiające deinstytucjonalizację wsparcia osób z niepełnosprawnością nie tylko zwiększają jakość życia podopiecznych, lecz przynoszą wymierne korzyści dla całego systemu. Wsparcie osób w ich naturalnych środowiskach, powoduje, że drogie usługi w Domach Pomocy Społecznej i całodobowych ośrodkach nie muszą być jedyną ofertą dla osamotnionych, w części niesamodzielnych osób.
Rozwiązania, które nie kończą się wraz z zakończeniem finansowania lecz wchodzące w skład systemu pomocy oraz współpraca jednostek państwowych z organizacjami pozarządowymi- przy wykorzystaniu zasobów każdej z nich- mają szansę zmienić na lepsze sytuację osób z niepełnosprawnością (w tym-intelektualną), ich opiekunów i całą społeczność.
Inicjatywy pomocowe w Polsce to szereg rozproszonych w różnych regionach innowacji społecznych, działań skierowanych do najróżniejszych odbiorców. Działania pojawiają się i znikają, niektóre z nich przekształcają się w prężnie funkcjonujące fundacje i stowarzyszenia. Pomysł kiełkujący na podatnym gruncie społecznym, otrzymujący solidne zaplecze w ekonomii społecznej, przy odpowiednim liderze, dobrze zorganizowanym zespole, zaczyna funkcjonować na mapie lokalnej lub krajowej jako modelowy przykład współpracy.
Gdy ktoś woła o po-MOC
Pomoc to działanie mające na celu nie tylko wspieranie odbiorcy w przedłużającej się, trudnej sytuacji czy krótkotrwałych kryzysach. To przede wszystkim podarowanie/ oddanie sprawczości, mocy, możliwości decydowania/ współdecydowania o swoim losie. Pomoc to także pokazywanie potencjału, godne, precyzyjnie opracowane i akceptowalne dla odbiorcy wsparcie. Innowacyjne podejście do pomocy oznacza, że nie jest ona jedynie formą parasola ochronnego dla biernych użytkowników lecz przede wszystkim zaprasza do nauki samodzielności.
Niepełnosprawność intelektualna – potencjał i godność człowieka
Według danych ze strony www.gov.pl z 2021, oficjalnie jest ponad 3 mln osób z orzeczeniem o niepełnosprawności w Polsce. Te dane są jednak niekompletne- uważa się, że osób z niepełnosprawnościami może być nawet 4 -7 mln. Wśród nich mamy także osoby z niepełnosprawnością intelektualną (OzNI), które po zakończeniu edukacji w szkole integracyjnej/ specjalnej, jeśli nie trafią pod skrzydła instytucji zajmujących się terapią i wsparciem OzNI, pozostaną pod opieką coraz starszych rodziców lub/ i mogą żyć w alienacji społecznej, a po śmieci opiekunów trafiać do drogich w utrzymaniu, nie zawsze atrakcyjnych dla nich- domów pomocy społecznej. Potencjał w postaci wartościowego sąsiada, potencjalnego pracownika, skutecznego działacza społecznego może nigdy nie zostać ujawniony. Wspieranie OzNI jest bardzo istotne a efekty tego wsparcia mogą być spektakularne -zarówno na poziomie mikro (w doświadczeniach jednostki i rodziny) jak i makro (całego społeczeństwa.)
Niepełnosprawność intelektualna to zaburzenie rozwojowe, które polega na znacznym obniżeniu ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego. Towarzyszy mu deficyt w zakresie zachowań adaptacyjnych (także w obszarze odpowiedzialności i niezależności). Część osób z niepełnosprawnością intelektualną będzie wymagać wsparcia przez całe życie. Wiele z nich ma możliwość samodzielnego funkcjonowania przy sprzyjających warunkach.
W kraju powoli zmienia się sposób myślenia o niepełnosprawności jako o „problemie społecznym”. Opiekunowie osób z niepełnosprawnościami, rodzice dzieci, sami doświadczający niepełnosprawności coraz częściej mówią o potrzebie bycia zauważonym, samodzielnym realizowaniu swoich potrzeb, o wypaleniu ich opiekunów. Sami podejmują działania innowacyjne, wspierające, samopomocowe.
Dla człowieka i z człowiekiem. Projektowanie zmian
W Polsce od lat tworzone są projekty i programy dla osób z niepełnosprawnościami. W 2012 roku nasz kraj ratyfikował Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych. W pracy na rzecz osób z niepełnosprawnościami uwzględniono m. in. równość praw poprzez dostępność (…), włączanie cyfrowe, aktywność zawodową oraz zabezpieczenie społeczne.
Jedną z takich prób zauważenia sytuacji osób z niepełnosprawnościami była wprowadzona w 2016 roku Ustawa o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”, która zasygnalizowała potrzebę zadbania o dzieci narażone na ciężkie i nieodwracalne zaburzenia rozwojowe
Poniżej przedstawię kilka działań, które już funkcjonują i sprawdziły się na różnych obszarach.
Innowacje społeczne w Polsce i na świecie – projekty oparte na środowisku lokalnym
„Warszawski Zintegrowany model Wsparcia Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną – testowanie i wdrażanie modelu” to projekt stworzony na kanwie świadczeń z krajów europejskich. Obecnie realizowany jest w czterech dzielnicach Warszawy. Założeniem projektu jest łączenie działań jednostek samorządowych (Ośrodków Pomocy Społecznej) oraz Stowarzyszenia Otwarte Drzwi jako instytucji partnerskiej.
W ramach tego projektu utworzone zostały dwa innowacyjne stanowiska: asystent rodziny Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną oraz Organizator Społeczności Lokalnych Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną. Stworzono także Punkt Informacyjno-Koordynacyjny Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną – pierwszą tego typu przestrzeń na Mazowszu.
Działaniem, które łączy organizowanie lokalnych społeczności ze wsparciem OzNI, jest koncepcja tzw. Kręgów Wsparcia. Sprowadzone z Kanady i realizowane m. in. w Jarosławiu czy Nidzicy pomysły mają na celu stworzenie takich warunków wsparcia OzNI w środowisku lokalnym, aby umożliwić jej rozwój w najbliższym otoczeniu. Tutaj najważniejsze są relacje oparte na zaufaniu
Australia ma ciekawe systemy wsparcia osób niesamodzielnych. Działania istniejące w Australii to Local Area Coordinator (LAC) – sieć lokalnych koordynatorów, Ten model wspierania OzN przejęły także m. i n. Irlandia, Szkocja. Anglia. Taki system działał przed ponad 30 lat. Po zmianach systemowych w Australii, na podstawie modelu LAC powstał Local Community Coordinator (LCC). Pilotaż tego programu przekazał dużo cennych uwag do budowania systemu wspierania osób potrzebujących.
Microboard – czyli innowacja społeczna polegająca na stowarzyszeniu osób bliskich (rodzina, przyjaciele, inni), którzy pomagają osobie z niepełnosprawnością stworzyć warunki do dobrego, godnego życia. Ważne jest, żeby z sieci osób stworzyć grupę, która ma cel, daje poczucie bezpieczeństwa jej członkom.
Innowacje społeczne – poszukiwaniu nowych rozwiązań
Tam gdzie odkryto, że samodzielność jest nadrzędną wartością a jej ćwiczenie może być szansą na bogatsze życie osób z niepełnosprawnością intelektualną, powstały pomysły, których testowanie i wdrażanie przyniosło spektakularne efekty.
W obszarze zatrudnienia osób z niepełnosprawnością intelektualną pojawiły się miejsca na mapie Polski, których obecność ubogaciła ofertę kulturalną, kulinarną i edukacyjną wielu miast. Towarzystwo Wspierania Inicjatyw Społecznych ALPI w Białymstoku stworzyło przedsiębiorstwo, w którym poza rehabilitacją, działalnością warsztatową i kulturalną dla osób z niepełnosprawnościami, działa Zakład Aktywności Zawodowej „Wytwórnia”. Owocem ich pracy jest manufaktura Tulone, oferująca wysokiej klasy makarony, pierogi i inne potrawy mączne. Tego rodzaju innowacja na skalę kraju jest niezwykła – nie tylko daje szansę na pracę w większości osobom z niepełnosprawnościami, lecz przede wszystkim stała się marką ze świetnym produktem, mogącym konkurować na rynku z innymi.
W Gdańsku Fundacja „Świat Wrażliwy” stworzyła ciekawą przestrzeń – Caffe Aktywni. Tutaj łączy się mentoring seniorek z chęcią do nauki i pracy młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną. Kawiarnia umożliwia stworzenie m. in. spotkań dla mam z dziećmi, warsztaty kulinarne i rękodzielnicze.
W Warszawie istnieje Klubokawiarnia „Pożyteczna” w której zjeść można pyszny posiłek i zobaczyć niesamowitą współpracę osób z niepełnosprawnością intelektualną i migrantek z różnych krajów. Klubokawiarnia, tak jak Spółdzielnia Socjalna „Pożyteczni” to działanie Fundacji „Też chcemy być”. To miejsce staje się także miejscem spotkań, mini-recitali, ciekawych koncepcji artystycznych i wydarzeń społecznych.
W innowacjach społecznych dotyczących osób z niepełnosprawnością intelektualną wartościowa jest przede wszystkim edukacja i zwiększanie świadomości dotyczącej siebie i świata. Nieocenione jest tu także edukowanie społeczeństwa, pracodawców, środowisk nie związanych wcześniej z OzNI. Ciekawym pomysłem było stworzenie przez Beatę Zalewską innowacji „(nie)Wykorzystany Potencjał” dla OzNI, organizacji i potencjalnych pracodawców, którzy zaciekawieni są zatrudnianiem Osób z niepełnosprawnością Intelektualną. Jedną z części jest gra szkoleniowa, kolejną Pudełko Wiedzy i Inspiracji a ostatnią Pudełko Narzędzi Rekrutacyjnych. Poza zabawą, uczestnicy w przystępny sposób poznają dobre praktyki dotyczące współpracy z OzNI oraz poznają proces rekrutacji tej grupy pracowników.
Kolejna gra „Wyzwania życia” dedykowana jest osobom z niepełnosprawnością intelektualną, dla których wchodzenie w dorosłość i dojrzewanie, a także tematy związane z intymnością, seksualnością oraz bezpieczeństwem i granicami jest nie lada wyzwaniem.
„Gra w dorosłość” – skierowana do młodych OzNI wykorzystuje możliwość zaangażowania się w zabawę w konwencji fantasy aby poruszyć kwestię dojrzewania i samodzielności.
Temat dorosłości oraz rodzicielstwa OzNI porusza także innowacja społeczna „My też jesteśmy rodzicami!”, testowana w Toruniu przy Fundacji na Rzecz Osób Niepełnosprawnych „Arkadia”. Jest to cykl zajęć dla rodziców dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, na których uczyli się opieki nad dziećmi w atmosferze rodzicielstwa bliskości i komunikacji bez przemocy. Dzięki temu mieli możliwość ułożenia sobie na nowo relacji z własnymi rodzicami.
Kolejną innowacją poruszającą temat dorosłości, odpowiedzialności wśród OzNI jest pomysł gdyńskiej Fundacji „Dom Marzeń”, którego program przygotowuje uczestników do samodzielnego życia w przyszłości. Poza treningiem czynności dnia codziennego, umożliwiono im także doświadczenie bycia opiekunem małego dziecka, wykorzystując do tego symulator niemowlęcia.
Działania z wykorzystaniem struktury harcerskiej i klarownego systemu nagradzania za zdobyte kompetencje w programie „Mistrzowie są wśród nas” proponuje fundacja Adapa z Gdyni. Zdobycie przypinki za zdany egzamin z kolejnej sprawności to milowe kroki dla uczestników projektu, który ma szansę stać się ciekawą formą pracy terapeutyczno- rozwojowej nie tylko na Pomorzu.
W innowacjach społecznych dedykowanych OzNI nie zabrakło także działań opartych na narzędziach i najnowszych technologiach. Gdyński Lodołamacz Technologiczny miał na celu przede wszystkim zwiększenie samodzielności OzNI w obszarze poruszania się po mieście (stworzenie aplikacji z mapą wizualną) oraz ułatwieniu komunikacji. Nabyte w trakcie treningu kompetencje związane z nauką obsługi smartfona zwiększyły samodzielność użytkowników oraz pokazały ich opiekunom, że przy odpowiednich warunkach ich bliscy mogą realizować się w samodzielności.
Kolejna innowacja to pomysł oparty na monitoringu związanym z przemieszczaniem się użytkownika smartwatcha lub telefonu. Projekt „Daleko zajdziesz” poprawia bezpieczeństwo, uczy samodzielnego poruszania się po otoczeniu, jest też narzędziem do nauki orientacji w terenie, rozpoznawania kierunków.
Ciekawymi pomysłami podzieliło się stowarzyszenie MUDITA. Działania oferowane to m. in. Posiłki Mocy, w których łączy się pomoc żywieniową dla niemobilnych rodzin z OzN z dbaniem o ograniczenie marnowania żywności. Latające Spa to usługa dla potrzebujących wytchnienia mam, które nie mogą, ze względu na opiekę nad chorym, wyjść z domu. Mudita oferuje też telefon zaufania i wyjazdowe turnusy wytchnieniowe. Te działania opierają się przede wszystkim na wolontariuszach oraz pomocy usługodawców odpowiedzialnych społecznie.
Osobną kwestią jest mieszkalnictwo. Innowacje takie jak mieszkania treningowe i chronione rozszerzają się, choć jest ich zdecydowanie zbyt mało. Wraz ze zwiększaniem tej formy wsparcia, należy dodawać także usługę asystenta osobistego. Część osób potrzebuje miejsca, które jest wspólnotą i ma trudność z funkcjonowaniem poza ośrodkiem całodobowej opieki. Tu na pomoc przychodzi idea Camphill – miejsc, które osoby z niepełnosprawnościami zamieszkują wspólnie z osobami sprawnymi. W Polsce jej odpowiednikiem jest Wojtówka. Inna koncepcja organizowana na rzecz osób niesamodzielnych to ośrodki życia, rehabilitacji i pracy oparte na systemach inteligentnych domów. Przykładem jej w Polsce jest Farma Dobrej Woli w Janowie. W swoich ambicjach te miejsca także mają na celu integrację ze środowiskiem lokalnym, pracę osób z niepełnosprawnościami i samodzielność.
Przekraczanie granic, budowanie mostów
Wszystkie te pomysły łączy przede wszystkim to, że wartością nadrzędną jest jak najdłuższe pozostawienie Osoby z Niepełnosprawnością Intelektualną w jej naturalnym środowisku lub stworzenie w jej otoczeniu bezpiecznych warunków do rozwoju- zgodnie z możliwościami. Poszukiwanie wsparcia dla rodziny potrzebującej jest najbardziej efektywne gdy zaangażowani w tę pomoc są nie tylko pracownicy instytucji pomocowych ale przede wszystkim życzliwe i otwarte otoczenie. Poszerzenie świadomości społecznej pokazuje, że wpływając na życie innych, można ubogacić własne.
Innowacje społeczne w obszarach wsparcia osób z doświadczeniem niepełnosprawności mają szansę zmienić społeczność lokalną. Tę społeczność budujemy my- ty, ja, sąsiad, brat, fryzjer z pobliskiego salonu, pani z warzywniaka, kawiarni czy kiosku; lekarz, duchowy, nauczyciel. Rozwiązania sprawdzające się w działaniu będą ewoluować i rozprzestrzeniać się. Każdy z nas może sprawdzić sam, co może zrobić dla drugiego człowieka, dla siebie, dla świata.
Przekraczajmy granice. Szukajmy rozwiązań. Pomagajmy.
Karina Rudzka
absolwentka pedagogiki i zdrowia publicznego Uniwersytetu Szczecińskiego, arteterapeutka, terapeutka srodowiskowa, asystentka rodzin i organizatorka społeczności lokalnych. Konsultuje w obszarze Terapii Skoncentrowanej na Rozwiązaniach. Studentka Instytutu Integralnej Psychoterapii Gestalt.
W pracy pomaga osobom z niepełnosprawnością intelektualną i ich bliskim, rodzinom z dziećmi doświadczającym trudności, rodzinom zastępczym. Towarzyszy w zmianach, pomaga szukać rozwiązań w sytuacjach trudnych. Współpracuje w obszarze projektów na rzecz osób z niepełnosprawnością. Doświadczenie zawodowe zdobywała m. in. W szkołach, młodzieżowym młodzieżowym ośrodku wychowawczym, SWPS, FISE i TPD. Zawodowo od 8 lat związana z Ośrodkiem Pomocy Społecznej Dzielnicy Wola m. st. Warszawy.