Wstecz Harcerstwo – tradycje czy innowacje?

Harcerski system wychowania to jedność zasad, które pozwalają na planowanie i realizowanie działań ruchu. Jednym z elementów tzw. metody harcerskiej jest program, stale doskonalony i stymulujący do rozwoju. Dostosowuje się go i do potrzeb członków poszczególnych jednostek, czyli zastępów, drużyn, zespołów; i do miejsca, warunków, oczekiwań społecznych.

Myśląc o programie działania drużyn harcerskich, można wyobrazić sobie wycieczki do lasu, wyjazdy na obozy czy też uczestnictwo w obchodach świąt państwowych. Nie każdy jednak zdaje sobie sprawę z tego, że tradycyjne działania zawierają w sobie innowacyjne propozycje i rozwiązania.

Jednym z podstawowych narzędzi wykorzystywanych w harcerskich działaniach są elementy Systemu Instrumentów Metodycznych, czyli sposoby wspierające  wszechstronny rozwój poprzez realizację konkretnych zadań. Wszystkie dostosowane są do wieku i możliwości wykonujących je osób.

Warto wspomnieć, że system, znany od dawna, został uaktualniony i zmieniony, a najnowszy regulamin Systemu Instrumentów Metodycznych ZHP, obowiązujący od 2021 roku, wprowadził do niego znaczące innowacje. Wśród aktualnych instrumentów są gwiazdki zuchowe i stopnie harcerskie, próby harcerza/harcerki, tropy, wyzwania, naramienniki, odznaki biegłości.

Na szczególną uwagę zasługują sprawności, które od lat są wyróżnikiem harcerskich działań. Rozwijają umiejętności, poszerzają wiedzę, wspierają w odnajdywaniu się w dzisiejszym świecie. Można je zdobywać indywidualnie i grupowo, co uczy pracy w zespole, w grupie. Sprawności są stopniowane. Oznacza to, że mają różne warianty trudności, co umożliwia stałe rozwijanie umiejętności w wybranym obszarze i dążenie do poziomu mistrzowskiego (eksperckiego).

W obecnym systemie innowacją są tropy i wyzwania, które rozwijają kompetencje interpersonalne i społeczne. Tropy są zadaniami zespołowymi, a wyzwania samodzielnymi, dzięki czemu harcerki i harcerze mają możliwość rozwoju w różnych obszarach.

Jedną z propozycji Związku Harcerstwa Polskiego, odpowiadającą na aktualne potrzeby społeczne, są tzw. Drużyny Nieprzetartego Szlaku. Są to jednostki, które powstają w placówkach kształcenia specjalnego, zakładach opiekuńczych, placówkach wychowawczych i innych podmiotach pomocowych. Zrzeszają one dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami.

Program Drużyn Nieprzetartego Szlaku jest dostosowany do możliwości osób uczestniczących. Systematycznie powstają propozycje programowe tworzone przez drużynowych i specjalistów z różnych dziedzin. Dzięki temu Drużyny Nieprzetartego Szlaku mają okazję uczestniczyć we wszystkich wydarzeniach przeznaczonych dla członków ZHP, a program ma znaczący wpływ na wszechstronny rozwój uczestniczek i uczestników, wspomaga też kompleksową rehabilitację osób z niepełnosprawnościami.

Czas pandemii koronawirusa dla wszystkich był okresem trudnym. Członkowie i kadra ZHP także stanęli przed wieloma wyzwaniami w życiu codziennym i organizacyjnym. W tym czasie harcerki i harcerze pełnili aktywną służbę na rzecz społeczeństwa dotkniętego pandemią, pomagając osobom potrzebującym.

Jedną z innowacyjnych form wsparcia, które zaproponowała organizacja, były działające do dziś Strefy Pomocy. Była i jest to możliwość skorzystania ze specjalnego numeru telefonu, dostępnego dla członków organizacji, w określonych godzinach w tygodniu. Pomocy przez telefon udzielały i udzielają osoby, członkinie i członkowie ZHP, profesjonalnie przygotowani do wspierania psychologicznego i psychoterapeutycznego.

Po pomoc może zgłosić się każdy, kto czuje, że harcerskie zobowiązania go przytłaczają, kto odczuwa stres, przygnębienie, przeżywa kryzys. Jest to także forma pomocy dla osób z drużyn doświadczających trudnych sytuacji, a kadra nie ma pomysłu, jak sobie z tym poradzić. Ważne, że pomoc dostępna jest dla każdego, kto czuje, że jej potrzebuje, a nie wie, gdzie szukać wsparcia.

Strefa Pomocy to innowacja, która jest cenną i wyjątkową odpowiedzią w przypadku problemów codziennych czy związanych ze zdrowiem psychicznym. Przygotowanie i doświadczenie harcerskie osób pomagających są ogromną wartością dodaną.

Harcerstwo dba nie tylko o rozwój ogólny czy wsparcie zdrowia psychicznego. Zajmuje się także innymi sprawami ważnymi w dzisiejszym świecie. W organizacji zauważono na przykład potrzebę prowadzenia edukacji ekonomicznej.

W ZHP powstał Wydział Wychowania Ekonomicznego, który dostarcza wiedzy, a także podnosi świadomość w zakresie kwestii finansowych i szeroko pojętej ekonomii. Instruktorki i instruktorzy podejmują tematy związane z finansami, przedsiębiorczością,  rynkiem pracy, na którym członkowie organizacji już są lub dopiero będą.

Warto zauważyć, że Wydział tworzą instruktorki i instruktorzy harcerscy z doświadczeniem w branżach finansowych, ekonomicznych i HR. Jednostka współpracuje z wyspecjalizowanymi w tym zakresie fundacjami i naukowcami ekspertami. Dzięki temu materiały programowe zawierają rzetelne, aktualne informacje nadążające za obowiązującymi trendami.

Propozycje Wydziału gwarantują dostęp do wielu narzędzi, dzięki czemu są interesujące dla harcerek i harcerzy w każdym wieku. W ofercie są książki, filmy, a także gry planszowe. Różnorodność form sprawia, że przyswajanie wiedzy ekonomicznej jest przyjemne.

Harcerstwo kojarzy się m.in. z organizacją wyjazdów – biwaków, obozów. Są to najczęściej imprezy lokalne, organizowane przez hufce i drużyny dla tamtejszych harcerek i harcerzy. Ważną rolę odgrywają też wydarzenia centralne, dzięki którym drużyny i konkretne osoby z organizacji mogą się zintegrować, wymienić wiedzą i doświadczeniem, nawiązać nowe znajomości czy współpracę.

Bardzo często takie wydarzenia organizują młodzi ludzie, instruktorki i instruktorzy, którzy doświadczenie w organizacji przedsięwzięć lokalnych wykorzystują także podczas akcji o zasięgu ogólnopolskim, i nie tylko! Dzięki temu mają okazję współpracować z samorządami i innymi partnerami, którzy są potrzebni przy organizacji wydarzenia. W zakresie przygotowań są także dbałość o program, bezpieczeństwo, atrakcyjność, promocje i inne czynniki decydujące o sukcesie przedsięwzięcia dla tysięcy osób.

Przykładami takich ważnych wydarzeń są m. in. Zlot Stulecia Harcerstwa w Gdańsku, Zlot Betlejemskiego Światła Pokoju czy Wędrownicza Watra. W większości mają one charakter cykliczny, co umożliwia kolejnym osobom podjęcie wyzwania, by zorganizować wydarzenie, a innym – wziąć w udział w programie.

Wszystkie wymienione działania są możliwe, dzięki świetnie przygotowanej kadrze instruktorskiej, czyli m.in. drużynowym, komendantkom i komendantom, instruktorkom i instruktorom. To liderki i liderzy, osoby ze stopniami instruktorskimi.

Stopnie instruktorskie są kolejnym narzędziem harcerskiego systemu. Powstały głównie dla dorosłych członków organizacji. Stopnie są trzy: przewodnik/przewodniczka, podharcmistrz/podharcmistrzyni, harcmistrz/harcmistrzyni. Zdobywanie stopni odbywa się pod okiem bardziej doświadczonych instruktorów harcerskich. Wymaga spełnienia określonych warunków i realizacji zadań. Warto zauważyć, że podejmowane aktywności dotyczą umiejętności harcerskich, znajomości organizacji, a nawet życia prywatnego. Rzecz w tym, by instruktorki i instruktorzy nie zapominali o „work-life-balance” albo raczej „harc-life-balance”.

W przygotowaniu się do roli instruktorki/instruktora pomagają regularnie organizowane kursy. Prowadzone są one z udziałem doświadczonych osób z harcerstwa i ekspertów z różnych obszarów. To ważne, ponieważ na przykład stopień przewodnika jest równorzędny z uprawnieniami wychowawcy kolonijnego, a z kolei wyższe stopnie – z uprawnieniami kierowników kolonii i obozów. Kursy obejmują jednak nie tylko przygotowanie do opieki nad dziećmi i młodzieżą, lecz także rozwijają kompetencje organizacyjne: tworzenie budżetów, planowanie pracy; a także kompetencje miękkie: na przykład rozwiązywanie konfliktów czy motywację.

Kursy instruktorskie są dostosowane do poziomu konkretnego stopnia, co oznacza określoną wiedzę, umiejętności i doświadczenie. Często stanowi to wyzwanie dla organizatorów, ponieważ wiek uczestników – a co za tym idzie doświadczenie życiowe – są różne. Dlatego szczególną uwagę zwrócono na instruktorów 35+. Są to zazwyczaj osoby, które po latach chciałyby zaangażować się w harcerskie działania lub rozpocząć przygodę z harcerstwem. Wtedy program dostosowany jest do nich.

Cieszy fakt, że harcerstwo obecne jest w mediach, co pomaga wypromować działania i informować o nim społeczeństwo. Najbardziej popularne są harcerskie profile w mediach społecznościowych. To tam jednostki organizacyjne różnych szczebli zachęcają, by dołączyć do harcerstwa czy relacjonują podejmowane aktualnie działania. Pojawiają się także treści pokazujące, czym zajmuje się ruch harcerski, prezentowane są tematy działań. Dzięki temu innowacje harcerskie mogą dotrzeć do wielu odbiorców.

Aktywne są też wewnętrzne media, których grupą docelową są członkowie organizacji. Należą do nich harcerskie czasopisma, strony internetowe, lokalne i centralne. Zajmują się one bieżącymi tematami, na przykład wprowadzanymi zmianami w regulaminach; omawiają kwestie kierunku, w którym podąża harcerstwo. Udostępniają też propozycje programowe czy konspekty działań.  

Harcerstwo często kojarzy się z tradycyjnymi działaniami, jednak podane przykłady   pokazują, że tradycja nie musi kłócić się z nowoczesnością. Wszystko, na czym skupia się ruch harcerski – nie tylko Związek Harcerstwa Polskiego, lecz także inne organizacje działające w Polsce, jest odpowiedzią na bieżące potrzeby społeczne. Warto podkreślić, że harcerki i harcerze aktywnie działali, pełniąc służbę w czasie pandemii czy na rzecz Ukrainy po wybuchu tam wojny.

Innowacje, tworzone z wykorzystaniem tradycyjnych wartości, są rozwojowymi propozycjami dla młodych ludzi, którzy niejednokrotnie potrzebują wsparcia, by odnaleźć się w dzisiejszym świecie. Dają one możliwość rozwoju społecznego, dzięki poznawaniu wielu osób tworzących wspólnotę. Stanowią odpowiedź na silną potrzebę identyfikowania się z czymś lub kimś. Są działaniami budującymi postawy obywatelskie, niezbędną część współczesnego świata.