Innowacyjne podejście do integracji cudzoziemców
Proces integracji cudzoziemców jest w Polsce stosunkowo nowym fenomenem, a w obliczu braku oficjalnej państwowej strategii w tym zakresie działania integracyjne podejmowane są głównie przez samorządy i podmioty społeczne. Mimo nadal krótkiego, w porównaniu z państwami zachodnimi, doświadczenia warto korzystać z już wypracowanych dobrych praktyk i wdrażać je w sposób innowacyjny i dostosowany do lokalnych potrzeb i możliwości.
Polska znajduje się obecnie w sytuacji, w której następuje dynamiczna zmiana jej migracyjnego charakteru. Masowy napływ cudzoziemców, głównie z Ukrainy, poszukujących w Polsce zatrudnienia, ale też coraz częściej wybierających ten kraj jako nowe miejsce pobytu, powoduje, że nieaktualne jest określanie jej jako państwa emigracyjnego. Najprawdopodobniej, w nadchodzących dekadach stanie się ona jednoznacznie państwem imigracyjnym, z istotną liczbą cudzoziemców w społeczeństwie polskim. Dodatkowo, konflikt w Ukrainie spowodował bezprecedensowy, ogromny napływ cudzoziemców uciekających z terenów objętych działaniami wojennymi i postawił Polskę przed ogromnym wyzwaniem związanym z zapewnieniem im schronienia i ochrony. Należy zatem poważnie podejść do kwestii rozwiązań integracyjnych skierowanych do cudzoziemców, którzy już zamieszkują lub zdecydują się na osiedlenie w Polsce, jak również społeczeństwa przyjmującego, którego rola w procesie integracji jest kluczowa.
Inspiracja KIS #1
Nigdy dotąd, ani w Polsce, ani na świecie, nie zaobserwowano zjawiska, gdzie zwykli obywatele oddolnie otworzyli swoje domy i serca i wspierali uchodźców goszcząc ich w swoich domach. Pokazuje to, że innowacja LOKATOR, tylko w zmienionej wersji, sama się wyskalowała na terenie całej Polski.
Integracja i innowacja – czym naprawdę jest
Pojęcie integracji cudzoziemców jest niezwykle trudne do zdefiniowania. Jej wielowymiarowość i fakt, że może przebiegać w różny sposób, w zależności od warunków zewnętrznych, w szczególności od charakteru polityki na szczeblu państwowym i lokalnym (lub jej braku), powodują, że często spotykamy się z sytuacją, gdzie wiele mówi się o zjawiskach, które integracją nie są, choć tak są określane. Przykładem może być częste utożsamianie integracji z asymilacją czy adaptacją bądź wymaganie od cudzoziemców podejmowania wysiłków integracyjnych (szybkiej nauki języka, podjęcia pracy i uzyskania samowystarczalności społeczno-ekonomicznej) przy jednoczesnym utrudnianiu tego procesu przez społeczeństwo przyjmujące i regulacje prawne w danym państwie. Czym zatem jest integracja i gdzie zachodzi?
Uwzględniając dotychczasowe próby zdefiniowania tego zjawiska oraz opierając się na dorobku prawno-instytucjonalnym Unii Europejskiej należy przyjąć, że integracja cudzoziemców jest dwustronnym procesem obejmującym wszystkie wymiary życia społecznego, ekonomicznego, kulturowego czy politycznego i polegający na jednoczesnym częściowym zachowaniu tożsamości grupy mniejszościowej (cudzoziemców) oraz przyjęciu elementów tożsamości grupy większościowej (społeczeństwa przyjmującego). Dwustronność tego procesu oznacza istotną rolę społeczeństwa przyjmującego, które podobnie jak cudzoziemcy musi stopniowo dostosowywać się do zmieniających się warunków społeczno-kulturowych. Jest to ponadto proces długotrwały, zajmujący niekiedy wiele lat i wymagający podejmowania stałych działań pozwalających na utrzymanie spójności społecznej.
Innowacja jest natomiast wdrożeniem nowego lub znacząco udoskonalonego procesu lub działania. Oznacza to, że nie ma potrzeby tworzenia zupełnie nowego i wcześniej niespotykanego sposobu na integrację cudzoziemców, lecz może to być rozwiązanie nowe w danym państwie lub regionie, a także takie, które korzysta z już znanych dobrych praktyk, lecz znacząco je udoskonala i dostosowuje do lokalnych warunków. W tym kontekście istotne jest, by nie starać się wymyślać przysłowiowego koła na nowo, lecz czerpać ze sprawdzonych i skutecznych rozwiązań tak, by eliminować ewentualne błędy i elementy nieprzystające do lokalnej specyfiki. Ważnymi elementami charakteryzującymi innowacyjne podejście są również praktyczny charakter danego działania, możliwość jego implementacji czy nastawienie na działanie jako odpowiedź na ważny cel społeczny (np. potrzebę integracji cudzoziemców). Projekty i działania innowacyjne powinny ponadto być trwałe, efektywne i możliwe do replikacji.
Współpraca i wzajemne wsparcie kluczem do sukcesu
Podstawowym elementem skutecznej integracji cudzoziemców jest podejście holistyczne i zaangażowanie różnych podmiotów dążących do wspólnego celu. Pamiętając o tym, że integracja zachodzi we wszystkich wymiarach życia oraz na wszystkich poziomach (indywidualnym czy grupowym), warto zauważyć, że poszczególni aktorzy mają różne zdolności działania. Ostatnie wydarzenia związane z ogromnym napływem osób uciekających z Ukrainy po raz kolejny dowiodły, że najszybciej i najbardziej elastycznie mogą działać organizacje pozarządowe oraz społeczność lokalna, w tym przede wszystkim wolontariusze. Instytucje państwowe i samorządowe nie są w stanie tak szybko odpowiedzieć na pojawiające się wyzwania. Niemniej, dzięki swym strukturom, zasobom ludzkim i finansowaniu potrafią lepiej zarządzać i koordynować działaniami w perspektywie długoterminowej. Wydaje się zatem rzeczą oczywistą, że współpraca wszystkich tych podmiotów, koordynowanie działań, wzajemne wymienianie się wiedzą i doświadczeniami może doprowadzić do lepszych efektów działań integracyjnych.
Inspiracja KIS #2
Program mentoringowo-szkoleniowy – podręcznik dla szkolących liderki i liderów ze środowisk migranckich i dla tych środowisk.
Przykładem próby działania mającego na celu wspieranie tzw. kultury gościnności, współpracy różnych podmiotów i wymiany doświadczeń może być działająca na terenie Wielkiej Brytanii i Irlandii grupa „City of Sanctuary” (CoS). Celem tej założonej w 2005 r. w Sheffield sieci charytatywnej jest wspieranie podmiotów administracji lokalnej współpracującej z organizacjami i stowarzyszeniami społecznymi w ich wspólnych działaniach tak, by podkreślać siłę ich współpracy i zalety partnerstwa publiczno-społecznego. CoS koordynuje działania na rzecz integracji cudzoziemców podejmowane m.in. przez szkoły i uniwersytety, rady miejskie, biblioteki czy teatry, ale też osoby indywidualne, grupy nieformalne jak i stowarzyszenia i organizacje pozarządowe działające na rzecz wspierania włączania i solidarności. Sieć ta umożliwia nie tylko koordynację działań, lecz także lepszą współpracę, wzajemne uczenie się i szkolenie przy jednoczesnym włączaniu osób z doświadczeniem migracyjnym. Dzięki utworzonym grupom tematycznym („Streams of Sanctuary”) możliwe jest lepsze powiązanie poszczególnych jednostek i stowarzyszeń, które w bardziej efektywny sposób mogą wspierać działania profesjonalnych podmiotów pracujących w danym sektorze, przy jednoczesnym dzieleniu się dostępnymi zasobami i wiedzą.
Inspiracja KIS #3
Zestaw narzędzi dla pracodawców ułatwiający aktywizację zawodową cudzoziemców oraz ich adaptację w nowym środowisku pracy
W kontekście polskim działania zbliżone do tych podejmowanych przez „City of Sanctuary” nie tylko mogłyby okazać się innowacyjne, ale też umożliwiłyby skuteczniejszy transfer wiedzy między poszczególnymi instytucjami i podmiotami trzeciego sektora, tak by samorządy i organizacje, które dotychczas nie miały większej styczności z cudzoziemcami (szczególnie migrantami przymusowymi), mogły łatwo i szybko korzystać z wiedzy tych bardziej doświadczonych. Pozwoliłoby także na koordynację oraz ukierunkowanie działań instytucji, organizacji pozarządowych i wolontariuszy, spójne z działaniami zaplanowanymi na szczeblu centralnym i lokalnym, czego zabrakło w pierwszych tygodniach po wybuchu konfliktu na Ukrainie i niespodziewanym napływie osób uciekających z tego kraju.
Wspieranie cudzoziemskiej przedsiębiorczości
Integracja cudzoziemców jest często postrzegana przez pryzmat rynku pracy. Szczególnie w przypadku migrantów ekonomicznych uważa się niekiedy, że zintegrowany cudzoziemiec to osoba, która opanowała język kraju przyjmującego przynajmniej w komunikatywnym stopniu i znalazła pracę pozwalającą jej się samodzielnie utrzymać. Choć takie podejście nie jest słuszne i pomija szerokie spektrum innych obszarów integracji (prawnej, społecznej czy kulturowej) to należy przyznać, że zdolność samodzielnego utrzymania się jest ważnym elementem pozwalającym na pełną integrację. Jak dowodzą doświadczenia państw zachodnich, ale i coraz częściej te polskie, wejście na rynek pracy, szczególnie przy niewystarczającej znajomości języka kraju przyjmującego, może okazać się utrudnione. Z tego powodu część cudzoziemców decyduje się na podjęcie próby otworzenia własnej działalności gospodarczej. Niekiedy cudzoziemcy wykazują się nawet większym zainteresowaniem tą formą zarobkowania niż społeczność przyjmująca, a niektórzy odnoszą ogromny sukces, czego przykładem może być firma Google, której jednym z założycieli jest urodzony w Moskwie Sergey Brin.
Inspiracja KIS #4
Putiwnik dla żinki w PL – kurs języka polskiego przeznaczony dla pracownic z Ukrainy, którego celem jest zbudowanie relacji między zatrudnionymi z Polski i Ukrainy oraz zatrzymanie pracownic z Ukrainy na stanowisku pracy.
Przykładem innowacyjnego podejścia do tematu przedsiębiorczości imigrantów jest projekt realizowany przez Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) w partnerstwie z Papieskim Katolickim Uniwersytetem w Ekwadorze (PUCESE).
Opierając się na rozwiniętej w Ameryce Północnej koncepcji inkubatorów biznesowych umożliwiających tworzenie tzw. start-upów przy głównych uniwersytetach i college’ach biznesowych oraz centrach (hubach) technologicznych, projekt ten ma na celu wykorzystanie potencjału ekonomicznego i dynamiki społeczności imigrantów zamieszkujących Ekwador oraz wyposażenie jej w umiejętności pozwalające na efektywne zarządzanie własną działalnością gospodarczą.
Ciekawe i innowacyjne podejście zaobserwować można było także w projekcie „EnrtyWay”, który zakładał rozpoznawanie potencjału i wspieranie integracji ekonomicznej cudzoziemców migrujących do greckich Salonik. Organizacje partnerskie uczestniczące w projekcie zakładały wzajemne dzielenie się wiedzą w zakresie wspierania przedsiębiorczości cudzoziemców z różnymi podmiotami (np. instytucjami, organizacjami pozarządowymi), by zwiększyć ich świadomość w temacie integracji i w ten sposób ułatwić wchodzenie cudzoziemców na rynek pracy. Ponadto, jednym z komponentów projektu było dostarczenie niezbędnej wiedzy w postaci szkoleń z przedsiębiorczości, pomocy technicznej czy tworzenia biznesplanów i zakładania firmy lub start-upu. W proces ten zaangażowani byli doświadczeni przedsiębiorcy i konsultanci biznesowi, co dodatkowo budowało poczucie włączenia cudzoziemców w nowe środowisko.
Pomysły te mogą stanowić bazę dla innowacyjnych podejść na gruncie polskim, gdzie istnieje już wiele przedsiębiorstw założonych przez cudzoziemców (w szczególności dotyczy to dużych miast). Wydaje się zatem, że wykorzystanie istniejącego potencjału, w postaci przedsiębiorców polskich i zagranicznych chcących podzielić się doświadczeniem i wiedzą, może okazać się szczególnie skuteczne we wchodzeniu nowych firm zakładanych przez cudzoziemców na polski rynek.
Inspiracja KIS #5
Spółdzielnie socjalne i biznesy tworzone przez samych migrantów i uchodźców.
Przykłady: Kuchnia Konfliktu, Słuszna Strawa czy Dobro&Dobro Cafe.
Na partnerstwie biznesu i samorządu mogą skorzystać wszyscy
Możliwość zakładania nowych działalności gospodarczych przez cudzoziemców nie jest jedyną formą ich aktywizacji zawodowej. Mimo iż podjęcie zatrudnienia u lokalnego pracodawcy zazwyczaj wiąże się z wieloma trudnościami jak np. z koniecznością przynajmniej podstawowej znajomości języka kraju przyjmującego czy znajomością lokalnego systemu pracy, to warto inwestować w mechanizmy pozwalające na integrację cudzoziemców w lokalnych przedsiębiorstwach.
Przykładem takiego działania jest szwedzka fabryka samochodów Volvo w Göteborgu, gdzie już w 2002 r. w kooperacji z władzami miejskimi, związkami zawodowymi oraz placówkami edukacyjnymi wdrożono program szkoleniowy dla cudzoziemców. Ten niewielki pilotażowy program obejmujący 20 niedawno przybyłych do Szwecji cudzoziemców z 14 krajów pozwalający na zdobycie praktycznego doświadczenia w pracy u jednego z najbardziej rozpoznawanych na świecie producentów samochodów. Kurs zakładał również komponenty ułatwiające funkcjonowanie na szwedzkim rynku pracy, takie jak nauka języka szwedzkiego i angielskiego, kursy społeczne czy kursy matematyczne na poziomie szkoły średniej. Długość szkolenia – od 2 do 4 lat – uzależniona miała być od doświadczenia zawodowego i poziomu edukacji uczestników. Ponadto, program zakładał umożliwienie wsparcia cudzoziemców przez mentora (jeśli to możliwe pochodzącego z tego samego kraju co uczestnik projektu) wprowadzającego ich w tajniki nowej pracy. Współpraca między władzami miasta i prywatnym przedsiębiorstwem uwidoczniła potrzebę współpracy i wymiernych korzyści dla każdej ze stron. Okazała się także jednym z impulsów dla podobnego podejścia na szczeblu krajowym w aktywizacji zawodowej oraz łączenia potrzeb przedsiębiorców poszukujących pracowników z potrzebami cudzoziemców i osób długotrwale bezrobotnych.
Inspiracja KIS #6
Programy stażowe organizowane przez NGO czy IKEA.
One stop shop – synergia zróżnicowanych działań integracyjnych
Nowoprzybyli cudzoziemcy borykają się nie tylko z problemami takimi jak nieznajomość języka nowego kraju, konieczność poszukiwania pracy czy nieznajomość nowych przepisów i zasad funkcjonujących w społeczeństwie przyjmującym. Dużym wyzwaniem jest także orientacja w terenie, znajomość topografii miasta i rozlokowania poszczególnych instytucji czy urzędów. By ułatwić nawigację w nowej rzeczywistości wiele miast wprowadza rozwiązania zapoczątkowane już w 2004 r. w portugalskiej Lizbonie i polegające na ulokowaniu różnych usług, z których mogą korzystać cudzoziemcy, w jednym miejscu. Lizbońskie centrum pomocy imigrantom za cel postawiło sobie świadczenie kompleksowego wsparcia cudzoziemcom, a także innym osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym, ze strony instytucji szczebla centralnego i samorządowego, jak również organizacji pozarządowych i społecznych. Głównymi obszarami działań było mieszkalnictwo, dostęp do służby zdrowia, wsparcie prawne w zakresie legalizacji pobytu i łączenia rodzin, usługi informacyjne i poradnictwo mediatorów kulturowych czy szkolenia językowe.
Portugalskie doświadczenia i powodzenie tego typu „one stop shopów” stały się inspiracją dla innych miast tworzących podobne miejsca. W Wiedniu powstało Centrum Wzmacniania Uchodźców („CoRE – Centre of Refugee Empowerment”), którego celem jest skupianie usług i aktywności społecznej, w szczególności szkoleń językowych i umiejętności, wsparcia w zakresie poszukiwania zatrudnienia, poradnictwa czy wspierania kreatywności. Ważnym elementem CoRE jest fakt, iż sami uchodźcy byli zaangażowani w jego tworzenie i rozwój, mieli faktyczny wpływ na jego kształt i przestrzeń, co miało wzmacniać ich podmiotowość i zachęcać innych do partycypacji w planowanych w nim działań.
Podobne inicjatywy można zaobserwować również w Polsce, gdzie w ramach pilotażowego projektu finansowanego ze środków europejskich (FAMI) powstały Centra Integracji Cudzoziemców (CIC) w Opolu i Poznaniu. Głównym zadaniem CIC ma być działalność informacyjna i prowadzenie kursów w zakresie adaptacji, nauki języka polskiego, szkoleń z zakresu rynku pracy, poradnictwa prawnego, psychologicznego i społecznego oraz umożliwienie sieciowania podmiotów zajmujących się problematyką migracyjną. Potencjał i możliwość wciąż innowacyjnego podejścia do powoływania kolejnych takich miejsc wydaje się na tyle duży, że warto rozważyć ich tworzenie także w innych miejscach w Polsce.
Podsumowanie
Szerokie spektrum działań mających na celu ułatwienie integracji cudzoziemców powoduje, że mimo wielu doświadczeń znanych głównie z państw zachodnich, nadal istnieje ogromny potencjał do wprowadzania na polskim gruncie rozwiązań innowacyjnych, nowatorskich, dostosowanych do lokalnych możliwości i potrzeb. Szczególnie w obecnej, kryzysowej sytuacji, potrzebne jest budowanie struktur i rozwiązań, które sprawdziły się już w innych krajach i mają największe szanse na implementację, ale też trwałość i możliwość replikacji w warunkach polskich. Nie oznacza to, że należy się skupić jedynie na znanych już działaniach i jedynie je powielać. Istotne jest natomiast, by wdrażane rozwiązania faktycznie odpowiadały na pojawiający się problem społeczny, były dostosowane do potrzeb i warunków w jakich mają szansę być rozwiązane, a także by miały szansę na zastosowanie w większej skali. Impulsem do takich rozwiązań może okazać się postawa społeczeństwa polskiego w pierwszym miesiącu kryzysu w Ukrainie, przede wszystkim otworzenie swych domów i mieszkań dla uciekających przed wojną cudzoziemców. Wykorzystanie tego potencjału i chęci niesienia pomocy przez Polaków, nadanie mu ram prawno-instytucjonalnych (szerszych niż dotychczasowe określone w „specustawie”) oraz charakteru systemowego może okazać się podejściem innowacyjnym, które mogłoby być implementowane w innych państwach w przypadku tak dużego i niespodziewanego napływu ludności. Ma ono również potencjał, by stać się podstawą do dalszego procesu integracji, nie tylko przez zapewnienie schronienia osobom tego potrzebującym, lecz również zwiększania świadomości i wiedzy na temat migracji w społeczeństwie przyjmującym.